Prof. dr. Qani Nesimi
Myfti i Tetovës
Diskursi antiislam tek shqiptarët në pjesën e parë të shekullit XX
“Shih pra nuk mbetën fare ndërtesa
Ndër këmbë u muar e shenjta besa,
Xhami e kisha s’lan i rrenuen,
E kësi punësh djajt i shenuan,
Priftërinjt e hoxhët si kec i grinë,
Intelegjentët në dhet i shtrinë”.
Shekulli XIX është përplot me telashe dhe me çështje e kriza që kërkojnë zgjidhje në shumë fusha të organizimit të jetës, e sidomos të jetës fetare në përgjithësi e asaj Islame në veçanti. Mu për këtë profesori i njohur turk Ilber Ortajllë me plotë të drejtë njërin prej librave të tij, në të cilin fletë për problemet kruciale të Perandorisë Osmane dhe të botës në përgjithësi, e titullon “Shekulli më i gjatë i perandorisë”. Fundi i shekullit XIX dhe fillimi i shekullit XX është një periudhë historike në të cilën botës në dimensionin politik, ekonomik e social, si dhe në atë shpirtëror, i ndodh një ndryshim thelbësor në esencën e vendimmarrjes. Më fillohet të merren vendime jo duke u menduar hyjnorja, por duke u menduar njeriu, gjegjësisht duke patur parasysh interesin pa Zot. Pra, qasja më bazohet në prizmin antropocenrik e jo nga atë teocentrik. S’do mend se Europa një gjë të tillë në aspektin ideor/filozofik e përjeton me paraqitjen e Rene Descartes’it, me (“cogito/mendoj”) subjektin që di, subjektin e ditur, epistemik që e nxori para qenësisë, para ekzistencës, ose me fjalë tjera idenë “cogito ergo sum /unë mendoj do të thotë ekzistoj”, që do të thotë të menduarit tim i paraprinë ekzistencës. Kurse në aspektin politik e sociokulturor një formë e tillë e qasjes ndaj
gjërave dhe njeriut fillon me revolucionin francez. Ndërkaq shkatërrimi i Perandorisë Osmane në fillim të shekullit XX një gjë të tillë e bën të mundshme edhe në pjesën tjetër të botës.
Kjo erë politike e ideologjike theksin e veçantë e vë mbi atë që quhet individualizëm, e cila është qasje “profane” që përkon me pikëvështrimin kundërfetar në të cilën përmblidhen së bashku të gjitha tendencat moderne. Ai paoshtu nënkupton refuzimin për të pranuar çfarëdo autoriteti më të lartë se vet individi, si dhe çdo aftësi të diturisë sipërore ndaj arsyes individuale, mohimin e intuitës intelektuale, racionalizmit, natyralizmit, relativizmit, pozitivizmit, evolucionizmit etj.
Institucionet tradicionale religjioze me frymën e individualizmit hyjnë në një krizë shumë serioze (dobësohet autoriteti shpirtëror), pasi që fenomeni religjion bazohet ekskluzivisht në dëshminë individuale të bindjeve fetare, e jo në themelet e përkatësisë të këtij ose atij institucioni religjioz. Fjala është, me siguri, për mentalitetin e ri i cili e ka humbur ndjenjën për idealet e shoqërisë moderne, si kombi, politika, shteti, solidariteti, profanja etj. Në të kundërtën, kërkesa për pak fat njerëzor të njeriut të demoralizuar në mitet e parealizuara të shekullit XIX dhe XX (shkenca dhe teknika) “është para çdo institucioni dhe ideologjie të madhe”. Mentaliteti i tillë shprehet më fuqishëm në disa forma të artit postmodern, si muzika, ku theksohet personaliteti i njeriut dhe liria e tij e fituar. Sot këndohen shumë këngët me porosi shoqërore “Respekto veten, ndrysho mendimin, mos u bën i verbër”! Prandaj, duhet t’i qasemi seriozisht fenomenit të muzikës postmoderne si dhe rok-kulturës të viteve gjashtëdhjetë të shekullit të kaluar. Këngët e tilla i këndojnë të rinj që janë njerëz me bindje të thella në religjion, të cilët me flokë të gjata të lidhura, me hallka dhe vëthe nëpër hundë dhe veshë, brenda kohës kthejnë ndonjëherë edhe në xhami ose në ndonjë tempull tjetër. Thjeshtë, njerëzit e rinj sot kanë vizionin e tyre personal, respektivisht kanë përkapjen personale ndaj botës ku jetojnë, ashtu janë edhe vlerat elementare të tyre. Me përkapje të tillë të botës dhe jetës, ata i bën të varur parimi tradicional
dhe universal i shoqërisë, solidariteti dhe brenga për tjetrin. Nëse këtë e bartim në kontekst të diskutimeve tona për religjiozitetin e ri, ajo do të thotë se ndjenja ndaj institucioneve, sistemit të mësimit, komuniteteve, i formon varshmëri formimit të fotografisë personale botërore. Për këtë vjen deri te dobësimi i ndjenjës së përkatësisë në një grup shoqëror ose në një institucion religjioz, gjegjësisht forcimin e përmbajtjes së përjetuar dhe praktike në religjion. Përvoja personale dhe feja e gjallë fitojnë dominim mbi fenë institucionale dhe normative. Për shkak të transformimit të religjiozitetit njerëzor, prej religjiozitetit shoqëror (parimi kryesor i së cilës ka qenë reduksionimi dhe seleksionimi) në atë subjektiv, ka ardhur deri te kriza e religjiozitetit institucional, ashtu që njerëzit sot e jetojnë fenë e tyre në mënyrë implicite. Ky proces, njëmend, për institucionet religjioze dhe për identitetin religjioz, çel më tepër krizë në përkatësinë eksplicite (e qartë) se sa në atë implicite (të ngatërruar e të pashprehur).
Në anën tjetër, njeriu i lirë dhe, në lidhje me fillimin e rregullit, i pavarur në mendim dhe në sjellje mund t’i realizojë ëndrrat e tij vetëm në pluralizëm e jo në shoqëri religjioze tradicionale ose në religjiozitet institucional dhe eklesiastik (kishtar), qenësia kulturologjike e së cilës qëndron në krye të unilateralizmit krishtero-evropian, por, në vënien e rregullit pluralistik, i cili më nuk korrespondon me koinonin krishterë dhe me ummetin musliman, gjegjësisht me xhematin. Me këto procese në kulturën dhe politikën evropiane hapet procesi i multilateralizmit (drejtime të reja për dialog). Sot njerëzit religjioz jetojnë në botën pluraliste e cila karakterizohet jo vetëm me numrin e njerëzve me ngjyrë, gjuhë, sjellje të ndryshme, por, më rrënjësisht ajo karakterizohet me senzibilitetin e ri, ose me modelin e ri të vetëdijes njerëzore me të cilën religjiozët, teologët, sociologët dhe filozofët në të ardhmen pa tjetër të llogaritin, e sidomos kur është fjala për krizën e religjiozitetit institucional.
Pra, homo modernusi dëshiron që ‘vlerat e vjetra, të moçme’ ti shohë në një frymë të re, në një shpirt të ri të cilat nuk do të kenë asnjë lidhje me Zotin ose me
Shpalljen/Zbulesën, me metafizikën dhe me etikën, por as edhe me përparimin dhe zhvillimin e qytetërimit tradicional të tyre dhe të historisë kulturore të tyre.
Analisti i njohur amerikan Xhorxh Fridman në kolumnën e tij për portalin “Ardhmëria Gjeopolitike” komenton raportet midis krizës së refugjatëve dhe kundërshtimit historik të Europës me Islamin, si dhe e vë theksin mbi paaftësinë e sekularizmit dominant europian që ai të jetë në luftë në planin ideor me Islamin.
Edhe në botën shqiptare diskutimet dhe diskursi rreth fesë kanë marrë dimensione negative, e sidomos ndaj fesë islame. Ideja se feja është diçka e vjetër, e prapambetur, primitive, diçka që nuk duhet marrë me të pasi të lë mbas, si dhe, se bota civilizuese, joislame ka përparuar shumë. Ky koncept bazohet në teorinë (Spenceri) se në fillim ka qenë feja (teologjia), pastaj vjen në shprehje diskutimi i çështjeve abstrakte fetare (metafizika) dhe në fund, sipas kësaj teorie, kur njeriu zhvillohet më nuk ka nevojë për fenë, vjen në shprehje pozitivizmi, sipas së cilës Zoti, e shenjta, feja, libri i shenjtë më nuk kanë peshë dhe nuk vlejnë. Sipas mendimit tim, kjo ndarje kronologjike është bërë me qëllim të të paraqiturit e fesë si dicka e vjetër dhe jo efektive për kohën e sodit. Ndërkaq, unë mendoj se, feja, diskutimet për fenë dhe antifetaria, gjegjësish e mira dhe e keqja, e bukura dhe e shëmtuara, kanë jetuar dhe jetojnë edhe sot paralelisht. Ata kanë qenë prezente edhe në kohën Hz. Ademit, rolet e të cilave i kanë luajtur djalli, Kabili dhe Habili, po janë prezente edhe sot, përmes fetarit, antifetarit dhe fetarit vetëm me emër.
Në një shkrim të revistës Kultura Islame (Maj 1940-XVIII) me titull: “Keqkuptime te meshehuna permbreeda rrymes anti-fetare”, duke e përmbledhur diskursin e shprehur përmes mendimeve antifetare e antiislame përmend me sa vijon:
1. “Feja ndihmon që systemi shoqënor, i vendosun nji herë, të mos ndryshojë por të vazhdojë ashtu si asht! Ajo ka shkaktue që të lindi fryti i kapitalizmit, gja që zhkatërron aspiratat e të vorfënvet, të mjerëvet dhe të vobegëvet!
2. Tashti le të kapërxejmë për në kundërshtimin e dytë: nji popull që ndjek fenë, që pason pikë për pikë parimet e saj asht gjithënji subject superstisioni (besimi i kot), aqësa përparimi i shkencavet ndalet ne mes t’udhës, nuk ecën para dhe, së fundi, zhduket krejt. Në gjirin e nji të tillë populli, sundon superstisioni! –Edhe në kët vend kundërshtimi m’u duk fare i pathemeltë, si do të shifet më poshtë.
3. Ajo i ban njerëzit përtaca e demela, të vokët e jot ë zhdërvjelltë a aktiva sepse, në vend që t’i mësojë me punue për të përmbushun nevojat e tyre si duhet , I mëson vetm për me u- lutë për këto! – Pëgjigja ime e shkurtër ishte se asht gabim e mëkat me pretendue kështu.”
Një segment tjetër i diskursit antifetar islam ishte minimizimi i dimensionit universal të fesë islame, duke e futur atë brenda kornizave të një nacionaliteti dhe të një gjuhe të caktuar, shembull konkret i së cilës është shprehja “tyrk elhamdulil-lah” dhe shprehja tjetër “turkoalvanoi”. Sipas intelektualit dhe politikanit shqiptar Eqrem Bej Vlora, i cili ka jetuar në fund të shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX, shqiptarët kudo që ishin ndaheshin në dy grupe. Në grupin e parë bënin pjesë ata që thonin “tyrk elhamdulil-lah” (turk, i qofshim falë Zotit) dhe “gjaurë” (shqiptarët ortodoksë dhe katolikë). Në këtë rast shprehja “tyrk elhamdulil-lah” nuk duhet marrë në kuptimin e ngushtë të saj, pra nuk duhet konsideruar si përkatësi etnike. Pra, me këtë shprehje nuk dëshirohej që shqiptarët të bëhen apo të deklarohen turq, por, kjo është një shprehje që dëshiron ta minimizojë përkatësinë fetare islame të shqiptarëve, e cila është e përhapur nga politika antishqiptare dhe antiosmane që udhëhiqej nga priftër dhe politikanë të besimit ortodoks, gjegjësisht të atij grek. Kështu që në atë kohë (shek. XIX dhe XX) bëhej një përpjekje për automatizëm në të qenit musliman dhe të qenit turk, që aspak nuk është e vërtetë. Realisht, populli shqiptar shprehjen “tyrk elhamdulil-lah” nuk e ka përdorur për të treguar se është popullatë turke, por se është popullatë muslimane. Edhe në ditët e sotme ka shqiptarë, ndoshta pak më të moshuar, që po t’i pyesësh për besimin e
tyre do të thotë “jam tyrk elhamdulil-lah”, por që flet, shkruan, komunikon shqip dhe për të flijon çdo gjë. Ndërsa shprehja “turkoalvanoi”, e përdorur nga politika ortodokse greke, që është një paradoks në vete, mbetet një prej metodave nëpërmjet të cilave politika antishqiptare mundohet t’ia arrijë qëllimit.
Eqrem beu vazhdon duke thënë: ‘Në historinë dhe letërsinë e popujve ballkanikë, motivi i përndjekjes të shqiptarëve myslimanë kundrejt të krishterëve ishte vizatuar me qindra ngjyra, ishte përshkruar, vajtuar dhe kënduar në qindra mënyra. Një propagandë e pandërprerë gjatë gjithë qindvjeçarit kishte kultivuar te popujt e Ballkanit një urrejtje të thellë për turqit dhe shqiptarët, urrejtje që u materializua në krimet më të përbindshme gjatë dhe pas Luftës së Parë Botërore. Nuk kam për qëllim këtu t’i shfajësoj as turqit, as shqiptarët, por për hir të së vërtetës dua të theksoj këtë fakt: në këto 4-5 vjet grekët, serbët, malazezët, po edhe bullgarët ua lanë shumëfish shqiptarëve atë që ata mund t’ua kishin bërë atyre gjatë 4 a 5 shekujsh”.
Si rrjedhojë, edhe shprehja e njohur e Pashko Vasës: Feja e shqiptarit është shqiptaria, u nxor nga konteksti dhe filloi të përdoret si një pikënisje ideologjike antifetare, e sidomos antiislame. Gjithashtu edhe ideologjia komuniste, gjegjësisht ajo enveriste, e bazuar në parimin antifetar, jo që ndaloi çdo gjë që ishte fetare, por ajo, edhe idetë nacionaliste dhe ato që janë shprehur për të mbajtur të gjallë ndjenjën e fortë dhe historike tolerante shqiptare, është munduar t’i shpreh si ateiste dhe antifetare. Kështu, Feraj në lidhje me shprehjen e Pashko Vasës “Feja e shqiptarit është shqiptaria”, thotë se nga kjo shprehje nuk del ateizmi i Enver Hoxhës. Së pari, thotë Feraj, në vjershën e Vasës shprehet kërkesa për të vendosur identitetin kombëtar mbi atë fetar. Kjo kërkesë gjendet te nacionalistët e shumicës së popujve të tjerë dhe nuk është diçka e përveçme shqiptare. Megjithatë nga kërkesa për hierarki të identiteteve, për të vendosur identitetin kombëtar mbi atë fetar, logjikisht nuk del ateizmi. Së dyti, në vargjet e Vasës shprehet kërkesa e
përbashkët e të gjithë nacionalizmit shqiptar në një mjedis shumëfesh. Mirëpo as nga kërkesa për tolerancë nuk del ateizmi.
Një misionerizëm të tillë e kanë vazhduar edhe grekët, sidomos Kisha Ortodokse Greke, e cila u mundua me mish e me shpirt ta vazhdojë politikën e helenizimit në mesin e shqiptarëve. Ka mundësi që këtë politikë të grekëve, e cila ka filluar në shek. XIX, ta zbresim deri në periudhën e vdekjes së mbretit bizantin Vasili II. (viti 1025). Pas vdekjes së Vasilit II, ka marrë fund edhe qëndrimi tolerant i shtetit ndaj Kryepeshkopatës së Ohrit dhe ka filluar procesi i greqizimit/helenizimit të saj.
Shqiptarët janë një popull, të cilët politika greke (dhe politika sllave në përgjithësi) është munduar t’i helenizojë sa më tepër. Ata të cilët i janë nënshtruar politikës helenizuese të Fanarit, më vonë, në shek. XIX, janë ballafaquar me terrorizmin nacional grek, sipas të cilit të gjithë popujt ortodoksë janë llogaritur për grekë. Sipas politikës së Athinës, e cila kah fillimi i shek. XIX është ndarë nga politika globale osmane, Shqipëria Jugore llogaritej pjesë e Greqisë për shkak se populli i këtij rajoni ishin me përkatësi fetare ortodokse. Bile edhe me një qëndrim ende më ekstrem politika greke, si që e kemi theksuar edhe më lartë, të gjithë ortodoksët shqiptarë i llogariste për grekë. Kështu që, shkollat greke në Shqipëri furnizoheshin me plan programe, me kuadro dhe me libra shkollorë të shtetit të ri helen. Historia dhe letërsia që mësohej nëpër këto shkolla ishin të mbushura përplot me urrejtje ndaj muslimanëve, gjegjësisht ndaj shqiptarëve muslimanë. Politika ortodokse greke vetëm shqiptarët muslimanë i merrte për shqiptarë.
“Megalo Idea” është ide politike heleniste e cila synon krijimin e një shteti të madh grek në dëm të shteteve fqinje, gjegjësisht në dëm të Shqipërisë. Këtë ide e përkrah edhe Patrikana Ortodokse Fanariote në Stamboll. Në anën tjetër, diç të ngjashme me të gjejmë edhe në idetë ortodokse-sllaviste të serbëve. Kështu që, në vitin 1844, ministri i Serbisë Grashanini I. shpalli programin që do të vihej në themel të politikës serbe e që është i njohur në histori me emrin “Naçertanie”
(Projekti), sipas së cilës serbët, sikur grekët, synonin krijimin e një shteti të madh serbo-sllav, që do të përtërinte perandorinë mesjetare të Stefan Dushanit. Të dyja këto programe kishin karakter shovinist dhe shprehnin aspiratat ekspansioniste të borgjezisë greke dhe serbe.
Prandaj, kur Samiu flet për qëllimin e formimit të shtetit të pavarur shqiptar, thotë se e para është mbrojtja teritoriale e Shqipërisë, kurse e dyta është pavarësimi i Kishës Ortodokse Shqiptare: “E dyta është kisha; të shpëtohenë shqiptarëtë nga xgjedha e priftërisë së greqet, të bullgarët e të serbëvet e të kenë kishën’ e tyre me priftër shqiptarë e me ungjill shqip; se Krishti s’ish as grek as shqah”. “Në shumë vende të Shqipërisë së Jugut, që quhet Epir, bashkëqytetarët e krishterë po flasin greqisht, megjithëse shumicën këtu e përbëjnë shqiptarët myslimanë, sidomos në qytetet e Gjirokastrës dhe të Delvinës, si dhe në disa vende të tjera në këta pesëdhjetë vjetët e fundit, shqiptarët e krishterë po i detyrojnë të harrojnë gjuhën e tyre kombëtare dhe kanë filluar të flasin greqisht, kurse në disa vende, sikur janë Ohri, Prizreni dhe Tetova, shqiptarët e krishterë, po në këtë mënyrë, po sllavizohen dita-ditës dhe janë duke marrë fuqi dhe ndikim”.
Gjithashtu Samiu kur letë përviset shqiptare në Kamus al-A’lam potencon se në Tetovë prej të krishterëve shqiptarë ka patur katolikë, kurse për ortodoksët thotë se ata janë mësuar të flasin sllavisht me forcën e kishës dhe të shkollës.
Këtu me rëndësi është të përkujtojmë traktatin e Shën Stefanit (13 Mars 1878), sipas të cilit Perandoria Osmane ishte e detyruar të pranojë disa pika që ishin në dëm të muslimanëve dhe të Shtetit Osman në përgjithësi, kurse në dëm shqiptarëve në veçanti. Sipas këtij traktati Nishi iu dha Serbisë, Dobruxha iu dha Rumanisë, kurse Mali i Zi fitoi dalje në Adriatik. Poashtu, Bullgaria u bë e ‘Madhe’, kurse rusët fituan Karsin, Batumin, Ardahanin. Ndërkaq, sa i takon tokave shqiptare, pjesa lindore iu dha Bullgarisë, kurse Kosova iu dha Serbisë. Ky pra, ishte edhe momenti kur filloi të ringjallet edhe oreksi sllavo-ortodoks kundër
muslimanëve në Ballkan. Për fat të keq ky oreks antiislam dhe antishqiptar mbahet i gjallë edhe sot e kësaj dite.
Shqiptarët kanë qenë aleatë të Perandorisë Osmane. Ndërkaq për të prishur këtë aleancë dhe miqësi midis shqiptarëve dhe osmanëve, bota ortodokse (ajo sllave dhe greke) ka përdorur mënyra të ndryshme. Një prej metodave të prishjes së kësaj aleance ka qenë nxitja e luftërave lokale (kryengritjeve) kundër Shtetit Osman. Kështu që sipas një dokumenti që gjindet në bibliotekën e parlamentit grek, për të cilin flet Eqrem beu në “KUJTIMET” e tij, që është një vendim i Kuvendit të Labërisë (18 mars 1847), i udhëhequr nga Mahmut bej Vlora, Abdyl bej Delvina dhe Myslim Gjonlekaj, kryeministrit të atëhershëm grek, Koletis, i bëhet thirrje për të përkrahur “Mbretërinë greko-shqiptare”, ku grekët dhe shqiptarët do të kenë autonomi nga njëri tjetri. Ky dokument ka qenë i nënshkruar nga 44 figura të shquara shqiptare, prej të cilëve vetëm pesë kanë qenë ortodoksë. Ndërsa Koletis, nuk ka mundur t’i bindë as kolegët, as parlamentin grek, për statusin që duhej ta kishin shqiptarët. Një metodë tjetër ka qenë luftimi direkt dhe fajësimi i palës tjetër, gjegjësisht fajësimi i shqiptarëve, për trazirat që ndodhin. Kështu në periudhën e luftës së Krimesë, serbët, malazezët, grekët i përndoqën me urrejtjen më të thellë shqiptarët në Nish dhe rrethinë, në Jugun e Malit të Zi dhe në zonën e Janinës. Këtu është me rëndësi të përmendet Greqia, e cila nuk merrte pjesë në luftën 1877-1878, mirëpo çetat e saj, megjithatë vazhdonin të bënin aksione brenda tokës shqiptare. Më 27.02.1878 andartë grekë, të udhëhequr nga dy shqiptarë ortodoksë, greko-shqiptari kolonel Pangallos dhe himarioti major Spiro Milo, zbarkuan në Sarandë (Santi Quaranta) midis Butrintit dhe fshatit Lëkurs dhe i pushtuan brigjet. Ata u dëbuan dhe u shpërndanë prej shqiptarëve. Por, përfundimi fatkeq i luftës së Krimesë për Perandorinë Osmane, e sidomos kushtet e paqës së Shën Stefanit, e detyruan perandorinë të heq dorë prej një pjese të madhe të Shqipërisë dhe prej Ballkanit. Pjesa lindore e Shqipërisë iu dha Bullgarisë, kurse pjesa verilindore, Kosova, iu dha Serbisë. I gjithë ky kërcënim i llahtarshëm e përshpejtoi edhe më shumë zgjimin e ndërgjegjes kombëtare
shqiptare. Propaganda antishqiptare e grekëve dhe e sllavëve ka patur ndikimin e vet edhe në qendër të Perandorisë Osmane, Stamboll. Kështu autonomia që u kërkua nga perandoria për shqiptarët nuk u dha. Në këtë vendim ndikim të madh kanë patur intrigat e patrikut greko-ortodoks si dhe paralajmërimet “miqësore” të ambasadorit rus në Stamboll.
Një sfidë tjetër e kohës ishte misionerizmi religjioz krishterë perëndimor, me të cilën janë ballafaquar edhe shqiptarët, edhe pse një gjë e tillë ishte dhe është edhe sot një sfidë globale. Një lloj të tillë të misionerizmit religjioz te shqiptarët e tregon edhe fakti se në vitin 1902 politika e Vjenës vetëm në Shqipëri ka poseduar 220 institucione katolike fetare, nga 240 që përfshinte Kultusprotektorati i saj në Perandorinë Osmane.
Si rrjedhojë, institucionalizimi i Fesë Islame përmes Bashkësisë Islame ka ndihmuar në ruajtjen e organizimit kolektiv fetar, në mbrojtjen e kulturës fetare, si dhe në sistemimin e jetës fetare me anë të strukturave të saj, duke u inkuadruar në sistemet e reja politike që lindën në Gadishullin Ballkanik, e në veçanti në botën muslimane, gjegjësisht shqiptare.
